Ik wil dit even kwijt

Ik vraag me regelmatig af of in politiek Den Haag nog mensen rondlopen die verstand hebben van staats- en bestuursrecht; die weten hoe democratie behoort te werken, die begrijpen hoe de rechtsstaat behoort te functioneren en die weten wat de trias politica inhoudt met zijn checks and balances.

Afgelopen week was wat dat betreft weer een hoogtepunt. Baudet had het over een ‘sluipende overname van de rechterlijke macht over de democratie’. Het is nota bene de Vice-President van de Raad van State – Thom de Graaf – die hem publiekelijk van repliek moet dienen. Waarom corrigeert de Tweede Kamer de FvD-voorman niet?

Het volgende staaltje werd geleverd door de meerderheid van de Tweede Kamer, die niet snapt wat ‘ministeriële verantwoordelijkheid’ inhoudt.

Ik heb het natuurlijk over staatssecretaris Snel van Financiën en de toeslagenaffaire. Politieke verantwoordelijkheid ziet niet alleen op het handelen van een bewindspersoon zelf, maar ook op het handelen en nalaten van ambtenaren die werkzaam zijn op het betreffende ministerie.

Er zijn honderden, misschien wel duizenden ouders ten onrechte aangemerkt als fraudeur, zonder onderzoek en met omgekeerde bewijslast. Mensen die onmiddellijk geld moesten terugbetalen aan de belastingdienst. Dat vaak niet konden en te maken kregen met loonbeslag. Vervolgens in de schulden terechtkwamen en zelfs dakloos raakten.

Het citaat ‘Mijn leven is naar de klote’ was overal in het nieuws.

Ik weet niet wat jij hiervan vindt, maar de overheid slaat hier wel heel erg de plank mis met zeer pijnlijke gevolgen.

Uitspraken van de Raad van State, kritische rapporten van de Nationale Ombudsman en van de Commissie Donner, journalistiek onderzoek van Trouw en RTL Nieuws hebben het ellendige functioneren van de Afdeling Toeslagen van de Belastingdienst blootgelegd. Er is zelfs sprake van onrechtmatig handelen.

Dat kan alleen maar betekenen dat de staatssecretaris zijn verantwoordelijkheid moet nemen en moet opstappen. Dat doet hij niet. In de Tweede Kamer is geen meerderheid te vinden voor een motie van wantrouwen. Jammer dat de zeer kritische parlementariër Pieter Omtzigt als lid van coalitiepartij CDA hier niet in mee kon gaan.

De reden waarom de bewindspersoon nog politieke steun krijgt is dat men hem in staat acht om de problemen op te lossen.

MAAR DAAR GAAT HET NIET OM.

Het gaat om het nemen van politieke verantwoordelijkheid voor dit dossier, de aangerichte ellende. Laat de bevolking zien dat het menens is, dat een mea culpa niet volstaat.

En dan vertel ik je nog wat nieuws. Mijn collega Leo Klinkers heeft in 2006 in opdracht van de belastingdienst onderzoek gedaan naar het functioneren van het zorg- en huurtoeslagsysteem. Zijn conclusie was:

1. De politiek heeft in het Hoofdlijnenakkoord in 2003 – zonder haalbaarheidsanalyse – besloten dat in het kader van het nieuwe zorgstelsel een zorgtoeslag werd ingevoerd. En ik citeer: ‘Een aan de belastingdienst gelieerde uitvoeringsorganisatie zal deze en andere inkomensafhankelijke regelingen gaan uitvoeren.’
2. De ambtenaren van de belastingdienst riepen in koor: ‘Doe dat alstublieft niet, wij kunnen dit niet, het gaat geheid mis’;
3. De belastingdienst is niet ingericht op het uitvoeren van toeslagenbeleid. Dat past niet binnen de bestaande systemen, de cultuur, de organisatie en de ambtenaren. Het geheel is gericht op inning van gelden en niet op het uitkeren daarvan.

Als men zijn advies ter harte had genomen, hadden ze het toeslagensysteem weggehaald bij de belasting en overgeheveld naar een andere dienst. Dan had Frans Weekers destijds ook niet als staatssecretaris hoeven af te treden.

Ik ben benieuwd of deze staatssecretaris dat advies nog een keer onder ogen krijgt. Dat zal wel niet, want deze bewindspersoon en zijn voorgangers wordt stelselmatig informatie onthouden.

Sorry, ik moest dit even kwijt.

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld

In Search of Democracy

Ik heb afgelopen week op uitnodiging van Math de theatervoorstelling In Search of Democracy 3.0 bezocht, of beter gezegd: ik heb eraan deelgenomen. Het is immers een performance met interactie met het publiek. Hier kun je een kort filmpje zien van een van de voorstellingen.

In vond het mooi om te zien hoe democratie door iedereen wordt omarmd, ook al werden er nogal wat zorgen geuit over het functioneren ervan. De aangedragen oplossingen over hoe het beter kan waren heel divers.

Maar ja, het publiek was niet bepaald een afspiegeling van de samenleving. Er waren geen gele hesjes bij, zal ik maar zeggen. Ik zag wel meerdere mensen met een politieke achtergrond.

Een van de aanwezigen bracht de beroemde uitspraak van Churchill naar voren: ‘Democracy isn’t perfect, I just don’t know a better system’.

Daar kun je het eigenlijk niet mee oneens zijn, maar het leidt tot apathie: het is zoals het is.

Dat heeft me wel aan het denken gezet. Gaan we er te gemakkelijk vanuit dat het wel snor zit met onze democratie? Of moeten we alert zijn op fenomenen die onze democratie bedreigen?

Wat te denken van beïnvloeding van verkiezingen door andere mogendheden (Rusland) via social-mediakanalen? Is het niet vreemd dat dictatoriaal geleide bewegingen meedoen aan democratische verkiezingen, zoals de PVV? Is het akelig of is het een zegen dat iemand als Trump democratisch gekozen leider van een grootmacht kan worden? Hoe is het mogelijk dat democratisch gekozen leiders (Erdogan, Orbán, Kaczyński) steeds meer macht naar zich toetrekken en vervolgens de rechtsstaat geweld aandoen? Is het niet raar dat de pers gisteren werd geweerd bij de Algemene Ledenvergadering van FvD?

Democratie is een groot goed, het is niet vanzelfsprekend en het verdient alle bescherming. Maar ik geloof niet dat andere vormen, zoals referendum, loting, burgerfora de oplossing zijn en democratie sterker maken, integendeel, het wordt er zwakker door.

Een belangrijk deel van de oplossing ligt volgens mij op het bordje van politieke partijen. Zij hebben de sleutel in handen. Ze opereren op het scheidsvlak van samenleving (mensen verenigen zich rondom politieke opvattingen) en overheid (partijen selecteren politici en bestuurders).

Over politieke partijen riep iemand tijdens de voorstelling: ‘afschaffen, die hap!’ Gek, hoe mensen verschillend kunnen aankijken tegen oplossingen voor een probleem waar overeenstemming over bestaat.

Wat vind jij? Loopt het wel los met onze democratie? Moeten we ons zorgen maken? Wat staat ons te doen?

Ik hoor het graag.

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld

Burgerparticipatie en de gouden eieren

Ik sprak deze week met Thijs over burgerparticipatie. Hij had de indruk dat raadsleden doorgaans niet staan te juichen bij bemoeienis van burgers met de lokale besluitvorming. Raadsleden zijn voor vier jaar gekozen en die moeten gewoon hun werk kunnen doen.

Ik moet je zeggen dat ik die raadsleden wel begrijp. Burgers geven via democratische verkiezingen de bevoegdheid aan de volksvertegenwoordiging om besluiten te nemen. Dan kan het niet zo zijn dat op willekeurige momenten burgers die bevoegdheid weer terugpakken of hinderlijk gaan interveniëren.

Wellicht ken je de participatieladder van Edelenbos en Monnikhof: informeren, raadplegen, adviseren, coproduceren, meebeslissen. Bij elke stap neemt de betrokkenheid/invloed van de burger op het besluitvormingsproces toe. Bij elk vraagstuk bepaalt de overheid welke rol de burger krijgt toebedeeld. Ik kan daar eerlijk gezegd niet zo goed mee uit de voeten.

Zoals gezegd ben ik geen voorstander van ‘meebeslissen’ en al helemaal niet van ‘beslissen’, zoals in een correctief referendum.

‘Coproduceren’ is gericht op samen knutselen aan oplossingen. Het nadeel hiervan is dat er geen aandacht is voor de analyse van de problematiek. Verder kun je je afvragen vanuit welke (on)deskundigheid ideeën worden aangeleverd.

‘Adviseren’ zit in de sfeer van inspraak. Als burger mag je van alles roepen en uiteindelijk is het resultaat teleurstellend. Dat levert meer frustratie op dan toegevoegde waarde.

‘Informeren’ is eenrichtingverkeer om burgers te overtuigen in de (ijdele) hoop dat er draagvlak gaat ontstaan.

Dan blijft ‘raadplegen’ over. Deze stap kan erg zinvol zijn, maar dan moet je hem goed insteken. Op de eerste plaats moet je de vraag beantwoorden ‘wie ga ik raadplegen?’ en ten tweede ‘hoe ga ik raadplegen?’. Dit zijn twee belangrijke stappen in het proces van Circulair Beleid Maken. Op de website kun je er meer over lezen.

Als je dat goed doet dan verzamel je uitermate waardevol materiaal om je beleid vorm te geven en het maatschappelijk vraagstuk aan te pakken. Je benut de wijsheid die aanwezig is in de samenleving ten volle.

Het is enorm spijtig wanneer raadsleden burgerparticipatie als instrument afwijzen. Dan slachten ze de kip met de gouden eieren.  Daarmee doen ze zichzelf en uiteindelijk de burgers tekort.

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld

Déjà-vu-gevoel

Ik heb naar aanleiding van mijn bericht van vorige week ‘Luisteren, hoe moeilijk is dat?’ diverse reacties ontvangen, waaronder die van Jan; hij meldde het volgende: ‘De politieke realiteit lijkt er vooral op gericht te zijn dat politici die op een bestuurderspositie zijn beland een ‘monument’ voor zichzelf willen optrekken. De decentralisatie van de jeugdzorg is
slechts één van deze ‘monumenten’.’ 

Zo ken ik uit mijn eigen praktijkervaringen ook nog voorbeelden, waarbij het lokale beleid vanuit Den Haag wordt gedicteerd.

Ik was enkele decennia geleden binnen een gemeente ambtelijk betrokken bij het Grote Stedenbeleid. De betreffende gemeenten kregen van het rijk het verzoek om middellange termijnvisies op te stellen. Op basis van diverse criteria kregen gemeenten sommen geld in het vooruitzicht gesteld. Het rijk bepaalde daarmee de speelruimte.

Een jaar later deed het Centraal Planbureau onderzoek naar de kwaliteit van de gemeentelijke visies. Wat bleek? Al die visies waren een pot nat. Als je de specifieke gemeentelijke verwijzingen zou weglaten, zou je niet in staat zijn om te bepalen welke visie bij welke gemeente hoorde. Dat klinkt onthutsend en is tegelijkertijd verklaarbaar: elke gemeente schreef zijn verhaal toe naar de financiële worsten die de rijksoverheid door middel van de toetsingscriteria had voorgehouden.

Alle gemeenten maakten dezelfde fout: niet luisteren naar de eigen samenleving, maar wel naar his masters voice.

Maar gelukkig bood Den Haag hulp. Er werd een club van wijze mannen en vrouwen in het leven geroepen, die de gemeenten konden steunen in het realiseren van hun opgave. De kwartiermaker kwam bij me langs om te polsen of mijn gemeente belangstelling had.

Ik heb hem vriendelijk bedankt voor het aanbod. Oei, dat was tegen het zere been. Later bleek tijdens een plenaire vergadering dat ik de enige weigeraar was. De andere 18 gemeenten waren heel erg ingenomen met het initiatief.

Ik vermoed dat de andere collega’s het ook niet zagen zitten. Maar ja, durf maar eens nee te zeggen tegen de rijksoverheid. Hoe dan ook, de club van wijze mensen is nooit van de grond gekomen.

En dan krijgen we nu de Wet inburgering die de gemeenten per 2021 verantwoordelijk maakt voor het begeleiden van nieuwkomers, zodat zij zo snel mogelijk meedoen in de samenleving.

En dan denk ik ‘daar gaan we weer’. Het rijk maakt een zeer complex stelsel, daterend uit 2013. Daarin loopt het vast. Vervolgens bedenkt men dat gemeenten dat beter kunnen en wordt de zaak over de spreekwoordelijke schutting gegooid, maar niet voordat het stelsel nog bureaucratischer wordt gemaakt. En jawel, de gemeenten krijgen ondersteuning via Divosa, die mede-architect is van het inburgeringsstelsel.

De VNG waarschuwt minister Koolmees al dat voorkomen moet worden dat het nieuwe systeem onuitvoerbaar wordt wegens gebrek aan financiën of perverse prikkels in het systeem.

Heb jij toevallig ook dat déjà-vu-gevoel?

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld

Luisteren, hoe moeilijk is dat?

De ministers De Jonge en Dekker hebben donderdag een brief aan de Tweede Kamer geschreven met de boodschap dat de jeugdzorg moet worden hervormd.

Ik kan me nog herinneren dat ik vóór de decentralisatie van de jeugdzorg naar de gemeenten met mensen sprak die werkzaam waren in deze sector. Zij zagen de stelselwijziging helemaal niet zitten. Ze voorspelden rampspoed. Maar ja, er wordt door beleidsmakers nooit iets gevraagd aan lui in het werkveld.

Na de implementatie kon je waarnemen dat de wijziging met veel gehannes gepaard ging. Sommige taken konden gemeenten goed zelf uitvoeren, maar voor de meeste waren ze aangewezen op samenwerking met andere gemeenten. Voor een deel op subregionale schaal en voor andere vraagstukken op regionale schaal.

Naarmate de jaren verstreken werd duidelijk dat de bezuiniging (was dat soms het hoofddoel?) die het Kabinet in combinatie met de stelselwijziging had doorgevoerd dermate fors uitpakte, dat gemeentelijke begrotingen onder druk kwamen te staan. Wethouders die het niet meer geregeld kregen moesten hun biezen pakken.

Nu wordt ook nog eens helder dat de kwaliteit van de jeugdzorg ernstige gebreken vertoont. En dus gaat het Kabinet ingrijpen. Een nieuwe hervorming wordt in het vooruitzicht gesteld … (zucht). Zouden nu de uitvoerders in de jeugdzorg wel zijn geraadpleegd? Lijkt me een retorische vraag.

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten heeft al laten weten niks te zien in een stelselwijziging. Ze zitten wel te wachten op extra structurele middelen voor de jeugdzorg. Het is evident dat het daaraan ontbreekt.

Dat is een mooi bruggetje naar de structurele middelen waar de mensen van het basis- en middelbaar onderwijs op zitten te wachten. Ook hier hebben we kennis kunnen nemen van een gebrek aan contact met de basis, ook door de vakbonden. Ik heb er al eerder over geschreven in het kader van de verpleegkundigen.

Er wordt gewoon niet geluisterd naar mensen die het kunnen weten. Ik heb met anderen al in 2006 gewezen op de demografische gevolgen voor de arbeidsmarkt. Het lerarentekort kon je toe al aan zien komen.

Wanneer leren ze bij de overheid dat het aanpakken van maatschappelijke vraagstukken begint met luisteren? ‘Beleid begint bij de samenleving’, dat is niet geheel toevallig de titel van het boek dat mijn collega Leo Klinkers in 2002 heeft geschreven en dat nog niets aan actualiteit heeft ingeboet. Sterker nog, er worden voorspellingen gedaan, die nu zijn uitgekomen.

Je kunt dat boek trouwens gratis en voor niets downloaden van onze website.

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld

Worden raadsgriffies eindelijk serieus genomen?

Ik had afgelopen week een afspraak met Petra en Jornt van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten.

Ik heb dit contact gelegd, omdat ik in mijn boek voorstellen ga doen om de positie van de volksvertegenwoordiging te versterken. In mijn ogen is dat hard nodig, omdat de organen die het volk vertegenwoordigen (gemeenteraad, provinciale staten, Tweede Kamer) de hoeders zijn van de volkssoevereiniteit. Ik zie de nodige verbeterpunten. De VNG ondersteunt gemeenten bij dit soort vraagstukken.

Een van de manieren om de positie van de gemeenteraad te versterken is dat hij zich niet langer opsplitst in een deel dat zich ‘coalitie’ noemt en in een ander deel dat door het leven gaat als ‘oppositie’. De ongedeelde gemeenteraad wordt dan weer echt de baas en kan veel beter invulling geven aan de drie hem toebedeelde taken: volksvertegenwoordiging, kaderstelling en controle.

Dit betekent dat zo’n gemeenteraad op een heel andere manier gaat functioneren. Een serieuze cultuuromslag, waarbij de ogen niet meer gericht zijn op het college, maar op de samenleving. Het spoorboekje van de raad heet ‘Samenlevingsagenda’. Ik ga een apart hoofdstuk in mijn boek wijden aan het proces om te komen tot zo’n agenda.

Tijdens het gesprek met de VNG werd ingebracht dat de Vereniging van Griffiers zich sterk maakt om positie van de griffiers en de griffiebureaus – als ondersteuners van de raadsleden individueel en de raad als collectief – te verstevigen. Daarvoor is vorig jaar met het ministerie van BZK een Democratiepact gesloten. Prima initiatief.

Als je mij vraagt wat er moet gebeuren, dan zie ik de versteviging niet in meer-van-hetzelfde, maar in een toevoeging van een taak van de griffie. Die taak ligt in het verlengde van de kaderstellende rol van de raad.

De griffiebureaus moeten worden uitgebreid met ambtenaren die verstand hebben van het geven van leiding aan wat ik noem processen van Circulair Beleid Maken. Deze ambtenaren werken in opdracht van de gemeenteraad, terwijl vakinhoudelijke ambtenaren klaarstaan voor het college van burgemeester en wethouders.

Op deze manier zijn de beleidsnota’s niet langer afkomstig van het college maar worden ze geschreven in opdracht van de raad. Natuurlijk vindt er wel afstemming met het college plaats, want zij moeten het beleid tenslotte uitvoeren.

Vind jij ook dat de ondersteuning van de gemeenteraden beter kan en moet? Wat betekent dit in jouw ogen voor de rollen, taken en omvang van de griffiebureaus?

Ik hoor het graag.

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld

Algemeen Belang en Algemene Wil, een paar apart

Vorige week heb ik de vraag gesteld of hét algemeen belang bestaat en wat dat dan is.

Ik heb daarover zeer interessante reacties ontvangen.

Hét algemeen belang bestaat niet als onwrikbaar gegeven. Algemeen belang moet afhankelijk van de situatie worden geoperationaliseerd en krijgt inhoudelijk telkens een andere betekenis.

Algemeen belang is niet zomaar een optelsom van deelbelangen. Er moet ruimte blijven voor individuele afwijkende opvattingen. Het gevoel dat daar rekening mee wordt gehouden helpt om andersluidende meningen aan te nemen.

Ik heb een paar mooie voorbeelden van Peter gekregen, waarbij er aanvankelijk tegenstrijdige opvattingen in de samenleving leefden. Door het organiseren van de dialoog kom je gezamenlijk tot een verheldering en ontstaat er wederzijds begrip en toenadering tot elkaar. Uiteindelijk komt er een oplossing waar burgers zich in kunnen vinden dan wel deze kunnen accepteren.

Aan de andere kant kun je niet eindeloos door delibereren, want, zo liet Pierre me weten, uiteindelijk moet er wel knopen worden doorgehakt en zit een deel van de verwerkelijking in ‘Legitimation durch Verfahren’.

Ik kreeg ook zorgelijke reacties, in die zin dat het tegenwoordig niet gemakkelijk is om algemeen belang te definiëren vanwege de toename van de individualisering en het benadrukken van verschillen in plaats van kijken naar de overeenkomsten.

Een ander punt van zorg betreft het verschijnsel dat politici een beroep doen op het algemeen belang om hun eigen zin door te drijven. We hebben dat weer mogen aanschouwen in het Verenigd Koninkrijk waarbij de een roept dat het in het belang van alle Britten is om de EU te verlaten, terwijl een minuut later de volgende politicus roept dat het gehele Britse volk gediend is met lidmaatschap van de EU.

Ik heb vroeger tijdens de geschiedenisles geleerd dat Jean Jacques Rousseau heeft het concept bedacht van het Contrat Social, het maatschappelijk verdrag, dat de Algemene Wil verwoordt. Weer zo’n abstract begrip.

Is Algemene Wil hetzelfde als Algemeen Belang? Of is de eerste term iets van het volk en de tweede van de politiek? En zo ja, bestaat er dan een verband tussen de twee begrippen? En wat is dat verband dan?

Sorry, ik weet het. Dit zijn ingewikkelde vragen. Maar na de antwoorden van vorige week, reken ik ook nu weer op de nodige respons, waarvoor op voorhand veel dank.

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld.

Albanië en Noord-Macedonië; Slachtoffers van autocratiserende EU-oligarchie

Leo Klinkers
Federal Alliance of European Federalists (FAEF)
24 Oktober 2019

Wat gebeurde er?

In oktober 2019 besloot de Europese Raad, op aangeven van de betrokken EU-ministers, om de onderhandelingen met Albanië en Noord-Macedonië over toetreding tot de EU te stoppen. De regeringsleiders van Frankrijk, Nederland, Spanje en Denemarken hadden er geen vertrouwen meer in. Maatregelen op het gebied van corruptie- en misdaadbestrijding en verbeteringen van overheidsbestuur zouden nog onvoldoende zijn uitgevoerd.

Met vijf denklijnen val ik deze beslissing aan. Let op de manier waarop Frankrijk (Macron) en Nederland (Rutte) in dit artikel aan de orde komen.

De Europese Raad heeft geen democratisch mandaat

Tot de grondslagen van democratie behoort dat bestuurders aan een constitutioneel gekozen parlement verantwoording afleggen voor hun besluiten.

Welnu, de Europese Unie is niet gebaseerd op een constitutie maar op een verdrag – in dit verband het Verdrag van Lissabon. Zij is daarom slechts een samenwerkingsverband tussen regeringen. Deze vorm van samenwerking heeft de naam van intergouvernementeel besturen, waarbij regeringsleiders de dienst uitmaken. Niet de volksvertegenwoordiging. Ofwel omdat die er niet is, ofwel omdat die geen bevoegdheid heeft om de bestuurders ter verantwoording te roepen.

Het Europese Parlement heeft alleen enkele bevoegdheden om iets toe te staan of af te keuren. De Europese Raad van zeventwintig regeringsleiders en staatshoofden neemt de belangrijkste beslissingen, maar is niet door het volk gekozen. De Raad heeft dus geen constitutioneel verankerd democratisch mandaat. En omdat de leden van de Europese Raad niet ter verantwoording kunnen worden geroepen zijn ze onaantastbaar.

De leden van de Europese Raad kunnen kritiek vanuit het Europese Parlement, de Europese Commissie en de media naast zich neerleggen. Het Verdrag biedt de Raad namelijk de bevoegdheid om elke beslissing te nemen waarvan de Raad vindt dat die de doelen van de EU dient. Basta. 

De Europese Raad is een vorm van autocratiserende oligarchie

Jean-Jacques Rousseau leerde ons dat elke vertegenwoordiging van het volk een electieve aristocratie vormt. En dat die altijd zal evolueren in de richting van een oligarchie. Vervolgens heeft een oligarchie steeds de neiging om door te glijden naar een vorm van autocratie. De geschiedenis kent vele voorbeelden van echte, en van would be autocraten. De wereld van vandaag ook: Trump, Johnson, Erdogan, Poetin, Bolsonaro, Orban, Assad, Xi Jingpin, Maduro, Netanyahu, om er enkele te noemen.

Voor het afremmen van een dergelijke – voor het volk schadelijke – evolutie zijn er verdedigingsmechanismen nodig. Die moeten worden ingebouwd in het constitutionele en institutionele stelsel van een democratische staat. Waar ze ontbreken of zwak zijn grijpen autocraten hun kans.

In paragraaf 6.3.5 van mijn boek ‘Sovereignty, Security and Solidarity’ bespreek ik hoe de poging van Valérie Giscard d’Estaing om een waarachtige Europese Constitutie te ontwerpen (2003) is getorpedeerd door verwerping van het referendum in Frankrijk en Nederland (2005). Daarna namen de EU-regeringsleiders het werk over en met de constructie van het Verdrag van Lissabon plaatsten zij zichzelf als Europese Raad aan het hoofd van de ultieme besluitvorming. Daardoor – dus door het ontbreken van een echt parlement met de bevoegdheid om bestuurders van een regering ter verantwoording te roepen – ontbreekt het eerste verdedigingsmechanisme tegen personen die (steeds meer) bestuurlijke macht ambiëren zonder verantwoording te hoeven afleggen over het gebruik van die macht. Dat is alleen op te lossen door het verdrag in te ruilen voor een constitutie. En daarmee het terugsturen van de regeringsleiders naar hun eigen land omdat dubbelmandaten (incompatibilité des fonctions) constitutioneel verwerpelijk zijn.

Het Europese Parlement kan men zien als een vorm van electieve aristocratie. De truc waarmee de Europese Raad zichzelf aan het hoofd daarvan heeft geplaatst is een voorbeeld van voortsluipende oligarchie, afgeleid van het Europees Parlement als de electieve aristocratie. En binnen die oligarchie van zeventwintig personen zijn het steeds twee personen die de werkelijke beslissingen doordrukken: de regeringsleiders van Frankrijk en Duitsland. Waarbij er sinds kort een tendens lijkt te ontstaan dat het een tandem van Frankrijk en Nederland wordt. Daarover straks meer.

Het Verdrag van Lissabon bevat geen verdedigingsmechanismen tegen autocratiserende oligarchie. Het is een chaotisch verdrag met colliderende (botsende) artikelen en met vele uitzonderingen op regels. Daardoor is dit het slechtste juridische document dat ooit in de geschiedenis van Europa is geproduceerd. Voor de bij dit standpunt horende argumentatie verwijs ik naar de European Federalist Papers en naar het hierboven genoemde boek. Voor een voortreffelijk artikel over de noodzaak tot het inbouwen van mechanismen ter verdediging van de democratie verwijs ik naar ‘The institutional defences of democracy’ van Matteo Laruffa.

De Europese Raad verschuilt zich achter het unanimiteitsbeginsel

Een van de trucs waarmee de Europese Raad – net als de Veiligheidsraad in de VN – zijn onaantastbaarheid heeft georganiseerd is het nemen van besluiten bij unanimiteit van stemmen. Dat biedt het voordeel dat de Raad bij controversiële onderwerpen kan stellen: “Wij zijn het er allemaal mee eens”. Daardoor verstomt kritiek en kunnen regeringsleiders na het besluit niet tegen elkaar worden uitgespeeld.

Niet elk onderwerp valt onder de unanimiteitsregel. Voor sommige onderwerpen besluit de Europese Raad bij meerderheid van stemmen. Maar als het de toetreding van nieuwe lidstaten betreft – zoals het geval is met Albanië en Noord-Macedonië – geldt het unanimiteitsbeginsel. In de media is breed uitgemeten dat vooral Frankrijk en Nederland – gesteund door Denemarken en Spanje – de onderhandelingen over de toetreding wensten te stoppen. Dat geldt als een veto. Waarna de gehele Europese Raad zich achter een unaniem besluit tot afwijzing moest scharen.

In de volgende denklijn werk ik dit verder uit.

Macron en Rutte plegen ‘abus de pouvoir’

Op het punt van die unanimiteit in de Europese Raad spelen Macron en Rutte een curieus spel. In mijn artikel ‘Macron and Rutte: intergouvernementalism 2.0’ vertel ik hoe Macron in zijn Sorbonne-speech van september 2017 een aanval opende op het unanimiteitsbeginsel in de Europese Raad. Hij bepleitte besluitvorming bij meerderheid van stemmen om op die manier te voorkomen dat veto’s van een of enkele regeringsleiders besluitvorming over belangrijke kwesties zou blokkeren.

In zijn ‘Churchill Lecture’ in Zürich in februari 2019 nam Rutte nog krachtiger stelling tegen het unanimiteitsbeginsel. Althans voor enkele onderwerpen zoals het opleggen van sancties aan landen buiten de EU. Men hoeft niet veel kennis en ervaring met het openbaar bestuur te hebben om te voorspellen dat spoedig na het afschaffen van het unanimiteitsbeginsel voor een dergelijk onderwerp de Europese Raad via meerderheidsbesluiten ook sancties zal gaan opleggen aan EU-landen die zich niet conformeren aan de verdragsrechtelijke plichten en aan nadere overeenkomsten zoals bijvoorbeeld de opvang van immigranten.

Let wel, ik ben tegen het unanimiteitsbeginsel omdat het met zijn verkapte vetorecht alleen dienstbaar is aan het beschermen van nationale en nationalistische belangen. En dus niet dienstbaar aan een EU-belang, laat staan een Europees belang.

Maar wat zien we nu in het Albanië/Noord-Macedonië dossier? Er wordt gemanipuleerd met dat unanimiteitsbeginsel. En plein public hameren Macron en Rutte op de noodzaak tot afschaffing van het unanimiteitsbeginsel. Maar om Albanië en Noord-Macedonië buiten de deur te houden maken ze er gretig gebruik van.

Ik moet nu enkele juridische begrippen introduceren, wetende dat dit artikel onvoldoende ruimte biedt om ze in detail uit te leggen.

Aan de Franse jurisprudentie uit de vorige eeuw ontlenen rechtsstelsels van andere Europese landen enkele belangrijke beginselen van behoorlijk bestuur. Zo verbieden rechters besluiten op grond van détournement de pouvoir. Dat is het gebruiken van een bevoegdheid voor een ander doel dan waarvoor die bevoegdheid is verleend. Nauw verwant daaraan is het beginsel van abus de droit. Dat is het misbruiken van recht. Men kan twisten over de vraag of een van deze twee in deze casus aan de orde is. Maar het valt moeilijk te ontkennen dat een combinatie van beide beginselen zeker wel van toepassing is: abus de pouvoir, misbruik van bevoegdheid. Op het gebied van het Europese recht geldt dit inmiddels als een algemeen beginsel dat niet door organen van de EU geschonden mag worden. Ik adviseer Albanië en Noord-Macedonië om juridisch advies in te winnen of op grond hiervan een rechtszaak tegen de Europe Raad kan worden aangespannen.

Ik zie het gerommel van Macron en Rutte met het unanimiteitsbeginsel als beleidsafval van autocratiserende oligarchie. Beleidsafval in de zin van corruptie. Maar pas op. Ik heb het niet over de gangbare perceptie van corruptie in de zin van het aannemen van geld voor het verlenen van diensten. Het begrip ‘corruptie’ stamt af van het Latijnse woord ‘corrumpere’. En dat betekent ‘bederven’. Autocratiserende oligarchie zal altijd bederf opleveren. Of zoals Voltaire ooit zei: “Une droit porté trop loin devient une injustice” (Een te ver doorgevoerd recht wordt een onrecht).

Een federaal Europa zou dit probleem niet hebben

Ik kan in dit artikel niet de democratische waarden van een federaal Europa uiteenzetten. Ik verwijs kortheidshalve weer naar de hierboven genoemde literatuur. Ik volsta om te stellen dat alles wat in dit dossier fout gaat rechtstreeks voortkomt uit het feit dat het Verdrag van Lissabon een juridisch monster is dat zo snel mogelijk moet plaatsmaken voor een federale constitutie van de Verenigde Staten van Europa.

Als Europa een federale staatsinrichting zou hebben zouden de argumenten die Frankrijk, Nederland, Spanje en Denemarken in oktober 2019 opvoerden tegen het openen van nadere onderhandelingen over toetreding niet gelden. In een federaal Europa blijven de lidstaten weliswaar soeverein, maar vertrouwen ze de zorg voor een limitatieve reeks onderwerpen die ze zelf niet kunnen behartigen toe aan een federaal orgaan. Een van die onderwerpen betreft justitie. Zaken van corruptie- en misdaadbestrijding zouden dan vallen onder federale justitiële organen zoals federale politie en federale rechters.

I rest my case.

Algemeen Belang en Imaginaire Getallen

Mijn bericht van vorige week, over hoe om te gaan met ambtelijke adviezen wanneer deze strijdig zijn met politieke opvattingen, heeft veel reacties opgeleverd. Dank daarvoor.

Vrijwel iedereen benadrukt het belang dat alle meningen over een maatschappelijk vraagstuk open en bloot op tafel moeten. Dat niet per se de politieke opvatting hoeft te domineren.

Vervolgens is het de kunst om via dialoog tot gezamenlijkheid te komen. Mocht dat niet lukken, dan zullen we toch alle opvattingen in beeld moeten houden. Maximale transparantie.

Voor het welslagen van een dialoog is het nodig dat de diverse gesprekpartners respectvol met elkaar omgaan en wederzijds begrip tonen voor de verschillende posities en verantwoordelijkheden. Dat heeft alleen kans van slagen in een veilige omgeving. Met name dit laatste punt kan in de praktijk weleens knellen.

Ik zal in mijn boek uitvoerig stilstaan bij de ‘ideale gesprekssituatie’, zoals die door Jürgen Habermas is geschetst. Zonder een dergelijke setting zal het niet mogelijk zijn om te komen tot – zoals hij dat noemt – ‘gedeeld begrip’. Ik denk dat dit streven noodzakelijk is om uiteindelijk het ‘algemeen belang’ te kunnen dienen.

Ik vind trouwens ‘algemeen belang’ een lastige term. Je voelt aan je water wat ermee wordt bedoeld, maar je kunt het niet echt vastpakken. Zoiets als imaginaire getallen in de wiskunde; ze bestaan niet echt, maar je kunt (en moet) er wel mee rekenen.

Het redactioneel commentaar van NRC van zaterdag 10 oktober over het stikstofbeleid wierp de vraag op: ‘Maar wie komt er op voor het algemeen belang?’ De meningen over (de gevolgen van) het stikstofbeleid vliegen alle kanten op. Vooralsnog is niemand in staat om de boel bij elkaar te brengen.

Opvallend trouwens de ‘politieke’ uitspraak van Willem-Alexander: ‘Het is niet een probleem voor de agrariërs, maar voor heel Nederland. Dat moeten we samen oplossen’. Ook hij houdt een pleidooi voor het dienen van het algemeen belang, als ik dat zo mag vertalen.

Natuurlijk ben ik nu erg benieuwd wat jij vindt van het ‘algemeen belang’. Bestaat het wel of niet? Als het bestaat, hoe ziet het er dan uit? Hoe kun je het construeren? Wat is daarvoor nodig? Of misschien vind je het wel een non-discussie.

Ik wacht je reactie met belangstelling af.

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld

Een dilemma: wie heeft en wie krijgt gelijk?

Mag ik je het volgende dilemma voorleggen.

Toen ik wethouder was in de gemeente Schinnen hadden we op zeker moment discussie over de volgende vraag: ‘Moet een ambtenaar voordat hij een advies schrijft voor het College van B&W eerst overleg plegen met de verantwoordelijk wethouder over de strekking van dat advies?’

Antwoord 1: ja, want de wethouder is uiteindelijk verantwoordelijk en hij is ook degene die in de raadsvergadering dat standpunt moet verdedigen.

Antwoord 2: nee, de ambtenaar moet – gegeven zijn deskundigheid – het best denkbare advies schrijven, ook al is dat in strijd met de opvatting van de portefeuillehouder. Het staat de wethouder natuurlijk altijd vrij om een ander standpunt in te nemen.

Ik moet je zeggen dat ik toentertijd koos voor antwoord 1. Het is moeilijk om een ander standpunt dan het advies van een ambtenaar te verdedigen in een politiek debat met de gemeenteraad. De raad heeft weet van de besluitvorming op basis van de notulen van de collegevergadering. Dan begin je al met 1-0 achter. Dat is niet fijn.

Bij het schrijven van mijn boek ben ik goed gaan nadenken over de rollen van de verschillende actoren in de overheidsorganisatie. Daardoor ben ik gaan schuiven richting antwoord 2.

Het gaat er uiteindelijk om dat het best denkbare besluit wordt genomen ten behoeve van de samenleving. Als een ambtenaar daarover een advies uitbrengt dan mag dat niet om politieke redenen aan de kant worden geschoven. Dat advies moet overeind blijven.

Ik vraag me trouwens af of ambtenaren voldoende worden beschermd om zo te werken. Ik heb in ieder geval ooit als ambtenaar het tegendeel meegemaakt: herrie in de tent.

Nogmaals, de politiek verantwoordelijke is te allen tijde gerechtigd om een ander standpunt te verdedigen. De politiek heeft namelijk het laatste woord.

Als ambtenaar moet je gelijk hebben, als politicus gelijk krijgen.

Er is in dit verband nog een puntje waar ik tegenaan zit te hikken en dat is het volgende. In hoeverre is een ambtelijk advies 100% objectief (rationeel) of zitten daar ook subjectieve (en dus politieke) kanten aan? Als dat laatste het geval is, dan kom je in een grijs gebied terecht.

Vervelend, want ik hou van helderheid.

Ik vind het vraagstuk nog steeds moeilijk.

Hoe kijk jij hier tegenaan?

Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld.