Ik heb vorige week geschreven over de onmacht van het bestuur, van de politiek en van de ambtenarij in relatie tot de toeslagenaffaire. Een veel gehoord antwoord op een dergelijke constatering is dat het allemaal komt door ‘het systeem’. Dat is natuurlijk erg gemakkelijk om het systeem de schuld van alles te geven om vervolgens over te gaan tot de orde van de dag.
Je kunt je ook afvragen wat je aan het systeem kunt aanpassen, opdat het doet wat we willen, in de wetenschap dat systemen erop gericht zijn zichzelf in stand te houden.
Wanneer je wilt ingrijpen in het systeem dan moet je weten aan welke knoppen je kunt draaien, en vooral ook of je linksom of rechtsom moet draaien. Om dat succesvol te doen zul je eerst het systeem moeten doorgronden. En dat gebeurt maar zelden.
Intuïtief denkt men het goede knopje te hebben gevonden om het vervolgens de verkeerde kant op te draaien. Illustratief is het verhaal van Jay Forrester (1918 – 2016), Amerikaanse grondlegger van het denken in dynamische systemen, over de vraag die hij begin jaren zeventig kreeg voorgelegd door de Club van Rome. Namelijk op welke manier problemen als armoede, honger, milieuvernietiging en uitputting van hulpbronnen konden worden tegengegaan.
De analyse van Forrester maakte duidelijk dat de belangrijkste factor die hier een rol bij speelde ‘groei’ was. Niet alleen bevolkingsgroei, maar zeker ook economische groei. Met andere woorden, het is groei die de problemen veroorzaakt.
Groei zorgt natuurlijk voor baten, maar ook voor kosten. Die kosten hebben betrekking op de genoemde problemen. Deze worden in de rekensommetjes niet meegenomen. Forrester adviseerde om de groei te vertragen en misschien wel negatief te laten worden. De wereldpolitiek koos echter voor het instrument ‘groei’ om de problemen op te lossen.
In die situatie zitten we vandaag de dag nog steeds; de problemen zijn alleen maar in omvang toegenomen. Men heeft het knopje ‘groei’ te pakken, maar men draait het de verkeerde kant op.
De les die ik hieruit trek is dat we voor het oplossen van complexe maatschappelijke problemen moeten ontdekken hoe het systeem functioneert dat erachter zit. Dat leidt tot zicht op de aangrijpingspunten. En dan komt de vraag op tafel hoe daar mee om te gaan.
Je hebt twee vormen van feedback. De eerste is negatieve feedback, die erop gericht is om ongewenste afwijkingen ongedaan te maken. Dit mechanisme probeert het systeem weer in balans te krijgen. De tweede is positieve feedback dat de vastgestelde ongewenste afwijking verergert in exponentiële zin. Dit leidt uiteindelijk tot het ontploffen van het hele systeem.
Voor zover mijn blik dat kan overzien, gebruiken overheden onvoldoende de kennis die er is over het denken in dynamische systemen. Ik heb tenminste nog nooit een personeelsadvertentie gelezen, die deze kwaliteit vraagt van beleidsadviseurs.
Deze aanname wordt versterkt als ik een aantal mislukte beleidskeuzes, waarbij knoppen de verkeerde kant op zijn gedraaid, op een rijtje zet: participatiewet, jeugdzorg, passend onderwijs, …
Ik ben me in de werking van dynamische systemen aan het verdiepen, want als consultant kan ik met die kennis overheden en maatschappelijke organisaties op een betekenisvolle wijze bedienen.
Peter Hovens
Coöperatie SamenWereld