Afgelopen week verscheen een onderzoeksrapport van I&O Research over morele dilemma’s bij onder andere ambtenaren.
Hieruit bleek dat 27% van de ondervraagde ambtenaren zich de afgelopen 12 maanden geconfronteerd zag met morele twijfels over rechtvaardigheid van beleid. Ze maakten zich zorgen over burgers tussen wal en schip (dreigen te) vallen. Wanneer ambtenaren die morele dilemma’s aan de orde stellen in de organisatie of bij de politiek, dan volgt er lang niet altijd actie met bevredigend resultaat.
Bron: I&O Research (mei 2023). Ethiek & werkgeluk bij overheid en bedrijven. Een onderzoek naar morele dilemma’s bij werknemers van (semi)overheid en bedrijfsleven.
Ik schrik wel van die cijfers. Als een aspect voor alles behoort te gaan, dan is dat wat mij betreft wel ‘rechtvaardigheid’ van wetgeving en beleid.
Het thema ‘rechtvaardigheid’ stel ik daarom aan de orde in mijn boek SamenWereld, Hoe het geloof in de politiek en het vertrouwen in de overheid terugkeren. Ik stel vast dat in wetgevingsprocessen op geen enkele manier de vraag of een wet ‘rechtvaardig’ is, is verankerd.
Wetgevingsambtenaren moeten via een bepaald protocol de wet toetsen op bijvoorbeeld strijdigheid met hogere regelgeving en op uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid, maar niet op het onderwerp ‘rechtvaardigheid’. De Afdeling advisering van de Raad van State brengt advies uit aan de regering over een wetsontwerp en maakt daartoe een aantal analyses: beleidsanalyse, constitutionele analyse, uitvoeringsanalyse. Verder kijkt de Afdeling naar de gevolgen voor de rechtspraktijk, maar op geen enkele manier naar zoiets als ‘rechtvaardigheid’,
Of er bij de wetsbehandeling in het parlement wordt gesproken over rechtvaardigheid is afhankelijk of iemand dat gezichtspunt inbrengt. Je zou dat wel mogen verwachten van een Eerste Kamer, die immers met politieke afstand moet kijken naar een wetsvoorstel.
In mijn boek stel ik daarom voor dat binnen de Eerste Kamer een commissie in het leven wordt geroepen die in de voorbereiding op de behandeling van wetsvoorstellen toetst aan het begrip ‘rechtvaardigheid’. Hoe ziet zo’n toets eruit? Kun je dat objectiveren zonder dat het al te ingewikkeld wordt?
John Rawls benadert in zijn meesterwerk Theory of Justice de vraag van wat ‘rechtvaardig’ is op verschillende manieren. Een daarvan is de volgende. Telkens wanneer een wet wordt gemaakt of maatregelen worden getroffen moet je de vraag stellen of het effect daarvan uitvalt in het voordeel van de minstbedeelden. Das is een noodzakelijke voorwaarde. Die vraag zou in de door mij voorgestelde commissie moeten worden beantwoord.
Wil je hierop reageren? Heel graag.
Peter Hovens
peter@samenwereld.nl
Coöperatie SamenWereld