Het zal je niet ontgaan zijn dat deze week een belangrijk rapport van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening is verschenen met als titel Blind voor mens en recht. De commissie had de opdracht om te onderzoeken hoe de overheid fraude bestrijdt en welke gevolgen dat heeft voor burgers.
Wat het rapport beschrijft is het ultieme voorbeeld van hoe de systeemwereld de leefwereld binnendringt en zelfs mensen vermorzelt. Het wordt met name bewindspersonen aangerekend, maar ook de Tweede Kamer die haar controlerende taak verwaarloost, is verantwoordelijk. Tel daarbij op dat de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State de burgers in de steek liet en de journalistiek niet verder komt dan het papegaaien van de politiek, dan blijft van burgerlijke rechten weinig over.
Het zou onvergeeflijk zijn als hier geen lering uit wordt getrokken. De patronen die dit veroorzaakt hebben, zijn nog steeds aanwezig. Het kan weer gebeuren, zo waarschuwt het rapport. Wat kunnen we hiermee?
De eerste conclusie van het rapport luidt: ‘Verkeerde keuzes bij ontwerp, invoering, uitvoering en aanpassing van wet- en regelgeving hebben de basis gelegd voor veel ellende.’ Er volgen nog vijf conclusies, maar die vloeien voort uit deze eerste.
Ik wil niet pessimistisch zijn, maar ik denk dat het niet alleen weer kan, maar vooral weer ZAL gebeuren. Waarom denk ik dat?
Om te beginnen zei Commissievoorzitter Michiel van Nispen bij de presentatie van het rapport het volgende: Weet u wat nou het schokkende van dit alles is? Dat dit eigenlijk al lang niet meer schokkend is. Het schokkende daaraan vind ik dat er dan kennelijk geen trigger is om te veranderen.
Daarnaast ken Ik de overheid als een gremium dat niet leert van fouten (wat is er gebeurd met de conclusies van bijvoorbeeld alle parlementaire enquêtes in het verleden?). Maar men is ook vergeetachtig wanneer goede dingen tot stand komen, zoals in 1992 bij het Ministerie van Verkeer en Waterstaat bij het project Naleving. Men heeft toen het zogeheten Ketenmodel ontwikkeld.
Dat laat zien dat we vijf schakels kunnen onderscheiden met een sequentieel patroon. De eerste schakel is die van ‘beleid’, die gaat dus aan de schakel ‘wetgeving’ vooraf. Wanneer ik die kennis loslaat op het onderwerpelijke rapport dan stel ik vast dat de commissie niet ziet dat de gebrekkige wet- en regelgeving wordt veroorzaakt door een gebrekkig beleidsproces.
Het ketenmodel laat ook zien dat de schakel ‘Handhaving’, waar de hele Toeslagenaffaire over gaat, inclusief de schakel ‘Organisatie’, i.e. de Dienst Toeslagen van de Belastingdienst’ de mist in gaan vanwege gebrekkige en cumulerende voorgaande schakels.
De kennis over hoe we ellende kunnen voorkomen is niet nieuw, maar er wordt niets mee gedaan. Het komt uitvoerig aan de orde in het boek Beleid begint bij de samenleving van Leo Klinkers gepubliceerd in 2002 en in mijn boek SamenWereld, Hoe het geloof in de politiek en het vertrouwen in de overheid terugkeren uit 2023.
Leo en ik hebben decennialang duizenden (rijks)ambtenaren getraind om de Methode Samenlevingsbeleid (voorheen Methode Klinkers), die gaat over de eerste schakel, te leren en toe te passen.
Echter, oogkleppen, korte termijnzicht, onwetendheid, gebrek aan geduld, waan van de dag, electorale scoringsdrang frustreren de keus om op een methodologisch verantwoorde manier een beleidsproces te organiseren. Oh ja, en gebrek aan moed bij politiek-bestuurlijk verantwoordelijken om beleid te starten bij de samenleving om wijsheid en waarheid daar op te halen. Die moed is nodig om de systemische dwang van beheers- en controlemechanismen te doorbreken. Voorwaar, geen gemakkelijke opgave.
Niettemin geeft het parlementaire onderzoeksrapport ons toch weer energie om door te gaan met het geven van trainingen en het leiding geven aan beleidsprocessen, om pijnlijke voorvallen zoals die van de Toeslagenaffaire en andere ellende te voorkomen; om voor alle burgers een rechtvaardig en menswaardig bestaan te realiseren.
Daar gaat het toch om? Vind je niet?
Peter Hovens
peter@samenwereld.nl
Coöperatie SamenWereld